Türkiye'nin ilk uçak fabrikası Tayyare, Otomobil ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ), 6 Ekim 1926'da Kayseri'de açıldı.
Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’nda uçak sanayiindeki eksiklik nedeniyle büyük zorluklar yaşayan Türkiye, Cumhuriyetin ilanının ardından havacılık alanında önemli adımlar attı.
Türk Tayyare Cemiyeti kuruldu
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün havacılık sanayiinin kurulması için verdiği talimatlarla 16 Şubat 1925’te Türk Tayyare Cemiyeti kuruldu. Cemiyet’in ilk çalışmalarından biri uçak fabrikalarının kuruluşu için yurt içi ve yurt dışında geniş çaplı araştırmalar yapmak oldu.
Birinci Dünya Savaşı’nda ağır yenilgi alan Almanya’nın faaliyetleri sınırlanan savunma sanayii firmaları başka ülkelerde fabrika açma arayışına girdi. Bu arayışlar neticesinde Alman Junkers Firması Türk Tayyare Cemiyeti ile uçak fabrikası kurmak konusunda anlaşmaya vardı.
Tayyare, Otomobil ve Motor Türk Anonim Şirketi
Anlaşmanın ardından Türkiye, Alman Junkers Firması ile Türk Anonim Şirketinin kurulmasına Bakanlar Kurulu Kararı ile onay verdi. Böylece 15 Ağustos 1925 tarihinde yapılan anlaşma ile Türkiye’de uçak ve uçak motorları imal edecek Tayyare, Otomobil ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) kuruldu.
Bu gelişmelere paralel olarak uçakların imalatı için Kayseri’de bir fabrika kurulması kararlaştırıldı. Fabrika için Kayseri’nin tercih edilmesinde, etrafı dağlarla çevrili bir ovadaki şehrin stratejik konumunun yanı sıra, havacılık için birinci derecede önemli olan şehrin güney kesimindeki geniş ve düz alanın varlığı da önemli bir etkendi.
Kağnı ve develerle kurulan fabrika
Fabrika için gereken malzemeler; Hamburg’dan, Mersin’e kadar deniz yolu ile oradan Ulukışla’ya kadar trenle ve daha sonra da Kayseri’ye, zamanın en çok kullanılan ulaşım aracı olan kağnı ve develerle taşındı. 6 Ekim 1926’da Milli Müdafaa Vekili Recep Peker, TOMTAŞ İdare Meclisi Başkanı Refik Koraltan ve zamanın Kayseri Belediye Başkanı İbrahim Sefa tarafından tören ile açıldı.
Ortaklık çok uzun sürmedi
Fabrikanın istihdamını, Almanya’dan getirilen 5 mühendis, 120 Alman işçi ve 240 Türk işçi oluşturuyordu. Ancak Junkers’la ortaklık çok uzun sürmedi. 3 Mayıs 1928’de Junkers, tüm hisselerini Türk ortağına devrederek projeden ayrıldı.
Türk Hava Kuvvetleri’ne uçak satan Fransa’nın Alman firmaya yaptığı baskı ve fabrikada çalışan Alman işçiler ile Türk işçiler arasında ücret farklılıklarının yarattığı huzursuzluk sonucu 28 Haziran 1928 yılında şirket kapatıldı ve TOMTAŞ’ın 27 Ekim 1928’de resmen iflası ilan edildi.
TOMTAŞ’ın 6 Ekim 1926’daki açılışından, 27 Ekim 1928’deki kapanışına kadar ürettiği ve montajını yaptığı uçakların sayısı ve modelleri;
30 Adet A-20 L
3 adet F-13
24 adet Hawk II
8 Adet Fledgling 2C1
43 adet Gotha 145 A
4 adet P.Z.L.-24 A
21 adet P-24 G
27 planör (11 adet US-4, 11 adet PS-2 ve 5 adet G-9)
Kayseri Tayyare Fabrikası adıyla tekrar açıldı
1930 yılında Tayyare Cemiyeti, şirketi tasfiye ederek fabrikayı Milli Savunma Bakanlığı’na devretti. Daha sonra 1932 yılına kadar fabrikanın bakım onarım çalışmaları devam etti. 1932 yılında Kayseri Tayyare Fabrikası ismini aldı.
Hava İkmal Merkezi’ne dönüştürüldü
Marshall yardımları kapsamında uçak ihtiyacının Amerika’dan karşılanması nedeniyle 1940 yılında Kayseri Tayyare Fabrikası’nın imalatı durduruldu ve 1950 yılında Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na ait Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezi’ne dönüştürüldü.
